(Σημείωση, όλες οι αναφορές στους αρχαίους συγγραφείς είναι από το TLG).
Ας δούμε πρώτα κατά πόσο αυτός ήτανε και ο τελευταίος χρησμός του μαντείου.
Οι ίδιες οι χριστιανικές πηγές αναφέρουνε ότι το μαντείο χρησμοδότησε και μετά τον «τελευταίο» χρησμό.
Ο Θεοδώρητος αναφέρει ότι όταν ο Ιουλιανός αποφάσισε να εκστρατεύσει κατά των Περσών «πέμψας δε εις Δελφοίς και Δήλον και Δωδώνην και τα άλλα χρηστήρια, ει χρη στρατεύειν επηρώτα τοις μάντεις.» [4], έστειλε δηλαδή ανθρώπους να ρωτήσουνε στη Δήλο, στη Δωδώνη και στο μαντείο των Δελφών αν έπρεπε να εκστρατεύσει. Γιατί να στείλει ανθρώπους στους Δελφούς αν το μαντείο είχε σταματήσει να χρησμοδοτεί δύο έτη πριν, όταν δηλαδή είχε στείλει τον Ορειβάσιο; (Σημείωση: ο Ορειβάσιος φαίνεται να έχει πάει στο μαντείο το 361 κ.ε. ενώ ο Ιουλιανός βάδισε προς την Αντιόχεια στις 5 Μαρτίου του 363 κ.ε. [5])
Παρακάτω ξαναεπιβεβαιώνει ο Θεοδώρητος τη λειτουργία του Δελφικού μαντείου λέγοντας «θεόν και τον Μουσών αρχηγέτην τον Πύθιον ονομάζοντες». Όπως σημειώνει και ο E.A. Thompson, η αναφορά «τον Πύθιον» δε θα είχε νόημα αν επρόκειτο για το μαντείο της Δωδώνης ή της Δήλου [6], αλλά δηλώνει ξεκάθαρα ότι πρόκειται για το μαντείο των Δελφών. Υπάρχουνε λοιπόν διαρρήδην μαρτυρίες ότι το μαντείο συνέχισε να χρησμοδοτεί και μετά τον «τελευταίο» χρησμό. Είναι πολύ πιθανόν δε το Δελφικό μαντείο να συνέχισε τη λειτουργία του μέχρι και το 391 [7], όταν και ο Θεοδόσιος με τα έδικτά του διέταξε το κλείσιμο όλων των μαντείων και απαγόρευσε τη μαντική [8].
Αφού κατερρίφθη λοιπόν το ψεύδος περί του «τελευταίου» χρησμού, ας δούμε κατά πόσο η απάντηση της Πυθίας είναι αληθινή.
Κατ’ αρχάς να πούμε ότι αυτή η απάντηση δεν αναφέρεται από κανέναν άλλο συγγραφέα εκτός του Κεδρηνού (ο οποίος γράφει 800 έτη αργότερα από την εποχή που υποτίθεται ότι δίδεται ο χρησμός) και στο έργο «Μαρτύριον Αρτεμίου» (S. Artemii Passio) το οποίο αποδίδεται στον εκκλησιαστικό συγγραφέα Φιλοστόγιο, ο οποίος δεν είναι ούτε αυτόπτης αλλά ούτε και αυτήκοος μάρτυρας του χρησμού, αφού γεννήθηκε μετά τη χρησμοδότηση του μαντείου και γράφει αρκετά έτη αργότερα.
Μια άλλη πηγή που αναφέρει κάτι παρόμοιο είναι και ο Ευσέβιος Καισάρειας λέγοντας «σεσίγηται γουν η Κασταλίας πηγή» [9]. Αλλά ο Ευσέβιος γράφει σαράντα έτη πριν τον χρησμό που μελετάμε εδώ πέρα. Το «Ευαγγελική Προπαρασκευή» (Praeparatio Evangelica) γράφτηκε μεταξύ 313 και 324 [10],ενώ ο χρησμός δόθηκε το 361. Εδώ δηλαδή υπάρχει μία σύγχυση. Συμφώνως με τον Ευσέβιο, το μαντείο εσίγησε (είχε σταματήσει δηλαδή να δίδει χρησμούς) πριν ή ακριβώς το 324. Έρχεται λοιπόν ο Φιλοστόργιος και μας λέει ότι δε σταμάτησε το μαντείο να χρησμοδοτεί πριν το 324 αλλά το 361, όταν ο Ορειβάσιος το επισκέφθηκε. Και στο τέλος έρχεται και ο Θεοδώρητος να τους διαψεύσει και τους δύο λέγοντας ότι μέχρι και το 363 συνέχισε να χρησμοδοτεί. Και όλα αυτά από τρεις εκκλησιαστικές πηγές. Ούτε οι ίδιοι δηλαδή δεν ξέρουνε τι γράφουνε. Όλα αυτά πρέπει να μας βάζουνε σε σκέψεις για τη φερεγγυότητα των λόγων τους.
Για να δούμε πρώτα την περίπτωση του Κεδρηνού. Δεν είναι γνωστό από ποιες πηγές αντλεί τις πληροφορίες του ο Κεδρηνός. Υπάρχουνε όμως νύξεις για τον ιστορικό Αγαθία. Σε ένα σημείο που μιλάει για το μαντείο και το χρησμό του Ιουλιανού για την περσική εκστρατεία, λέει «Ιουλιανός δε μαντείαις και θυσίαις και επωδαίς δαιμόνων και απάταις φραξάμενος, ως φησίν Αγαθίας, κατά Περσών εστράτευσεν, ότε και χρησμόν έλαβεν» [11]. Υπάρχουνε δηλαδή υπόνοιες ότι ο Κεδρηνός αρύεται τις πληροφορίες του από τον Αγαθία (ο οποίος παρεμπιπτόντως γράφει δύο αιώνες μετά τον υποτιθέμενο χρησμό). Αλλά ο Cameron στο έργο του «Agathias and Cedrenus on Julian» [12] απέδειξε ότι όχι μόνο δεν αντλεί τις πληροφορίες του ο Κεδρηνός απ’ ευθείας από τον Αγαθία, αλλά τις παίρνει από το ανώνυμο χρονικό του «Cod. Par. gr. 1712» [13] το οποίο γράφτηκε τον 10ο αιώνα και έχει σχεδόν μηδενική αξία για τα γεγονότα που διαδραματίζονται στον 4ο αιώνα (σε αυτό συμφωνεί και ο Kaegi [14]).
O Cameron με ενάργεια και σαφήνεια προτείνει επίσης ότι όλοι αυτοί οι χρησμοί δεν είναι τίποτα άλλο παρά χριστιανικά χαλκεύματα που αποσκοπούνε στο να καταδείξουνε το υποτιθέμενο ψεύδος των μαντείων, τα οποία εμπιστευότανε ο Ιουλιανός [15]. Γίνεται λοιπόν σαφές από τα παραπάνω ότι ο Κεδρηνός ούτε είναι, αλλά ούτε και μπορεί να θεωρηθεί εχέγγυα και αξιόπιστη πηγή για τον υποτιθέμενο χρησμό.
Για να δούμε τώρα τι λέει ο Φιλοστόργιος. Τα λόγια που παραθέτει (δες παραπομπή [1]) λένε ότι ο Απόλλων δεν έχει πλέον κατοικία και ότι η μαντική ικανότητά του έχει πια σβήσει από τους Δελφούς. Όπως πολύ ορθώς επισημαίνει ο Bowra [16] αυτά τα λόγια για να είναι αληθινά προϋποθέτουνε την ερήμωση των Δελφών. Το «δαίδαλος αυλά» είναι ο ναός του Απόλλωνος και η «καλύβα» το ιερό άδυτο του ναού [17]. Αφού ο ναός έχει πέσει στο έδαφος και το ιερό άδυτο δεν υπάρχει τότε θα πρέπει να έχουνε ισοπεδωθεί και οι Δελφοί, πράγμα το οποίο όμως δεν ισχύει. Είναι αλήθεια ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος είχε ρημάξει τους Δελφούς κατακλέβοντας πολλούς από τους θησαυρούς του [18][19], παρ’ όλα αυτά οι Δελφοί διατηρούσανε ακόμα την αίγλη τους και δεν είχανε ερειπωθεί. Υπήρχανε ακόμα ανδριάντες του Κωνσταντίνου, του Κωνστάντιου και του Ιουλιανού, το οποίο μαρτυρεί ότι οι Δελφοί επιζούσανε και ότι το μέρος έχαιρε σεβασμού [20]. Ο Ημέριος αναφέρει επίσης ότι γινότανε ακόμη ιεροπραξίες στο ναό [21] την οποία αναφορά του Ημερίου ο Bowra τη χρονολογεί στις αρχές της βασιλείας του Ιουλιανού [22]. Στην πραγματικότητα οι Δελφοί ήτανε ακόμα ακμαίοι και χρησμοδοτούσανε τουλάχιστον μέχρι το 384, όταν ο Κλαυδιανός απευθυνόμενος στον αυτοκράτορα Ονώριο και αναφερόμενος στη γέννησή του (του Ονωρίου), λέει ότι έσπασαν τη σιωπή τους οι Δελφοί και ο Κερασφόρος Άμμων [23]. Η δήωση των Δελφών πρέπει να άρχισε εκείνη την περίοδο με τους αλάστορες Θεοδόσιο και Κυνήγιο και να αποτελειώθηκε με τον Αρκάδιο.
Ίσως κάποιοι να αναλογισθούν ότι το μαντείο είχε ήδη σιωπήσει ως αποτέλεσμα του ειδεχθούς έδικτου 9.16.4 του «Θεοδοσιανού Κώδικα» (Κωνστάντιος: «sileat omnibus perpetuo divinandi curiositas») [24]. Αλλά αυτό από μόνο του αναιρεί την παράθεση του Φιλοστόργιου• αν το μαντείο είχε όντως σωπάσει τότε πώς έδωσε το χρησμό που αναφέρει ο Φιλοστόργιος;
Ο Bowra είναι σαφής: «είναι αδύνατον να πιστέψουμε ότι αυτό το κείμενο είναι χρησμός. Δεν ταιριάζει ούτε στους Δελφούς ούτε στην προσπάθεια του Ιουλιανού να αναζωογονήσει την εθνική λατρεία. Παρά την αδιαμφισβήτητη δύναμή του, είναι μια πλαστογραφία, ένα ποίημα που μεταμφιέζεται σαν χρησμός, αλλά στην πραγματικότητα εξυπηρετεί άλλες ανάγκες» [25] και «Στις λέξεις «λαλέουσαν» και «λάλον» υπάρχει περισσότερο από ένα ίχνος για προσβολή και η επανάληψη του λαλ- ισχυροποιεί την υπόνοια ότι ο χρησμός του μαντείου δεν είναι τίποτα περισσότερο από φληναφήματα και ασυναρτησίες. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον τρόπο που ο Αρτέμιος ξεστομίζει τις φράσεις [σσ. ο Αρτέμιος εκστομίζει τις προτάσεις του χρησμού, ενώ είναι σε απελπιστική θέση και δικάζεται για τη ζωή του] για να αποδείξει την αχρηστία του Απόλλωνος στον Ιουλιανό.
Ο Φιλοστόργιος είδε το αρνητικό πνεύμα του χρησμού και αν σκεφτούμε χωρίς προκαταλήψεις θα δούμε ότι ο χρησμός ακούγεται σαν να λοιδωρεί τον αυτοκράτορα που εγκαταλείφθηκε από τους ίδιους του τους θεούς. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να έχει επινοηθεί από χριστιανό για να δείξει τη ματαιότητα της πίστεως του Ιουλιανού στο μαντείο. Κανένας χριστιανός δε θα είχε πρόβλημα να παρουσιάσει σαν άχρηστο το μαντείο• τον Απόλλωνα τον θεωρούσανε δαίμονα, δε θα αρνούνταν την ύπαρξή του, και να τον κάνουνε [τον Απόλλωνα] να παραδεχτεί την ίδια του την ήττα θα ήτανε πολύ ελκυστικό για τους χριστιανούς. Φαίνεται ότι ο χρησμός είναι χριστιανική απάτη που έχει ως σκοπό να δραματοποιήσει και να πείσει τους χριστιανούς να δεχτούνε την κατάσταση [την παρακμή δηλαδή του Ελληνισμού] σαν αληθινή. Αυτό που κάνει το κείμενο του χρησμού μοναδικό δεν είναι η μελαγχολία για το ανέκκλητο παρελθόν αλλά η παρόρμηση να καταδείξει την αχρηστία των δελφικών αξιώσεων, έτσι όπως ο Ιουλιανός μέσα στην ευπιστία του είχε ενισχύσει και πιστέψει» [25].
Και καταλήγει ο Bowra «Αυτή η πλαστογράφηση του δελφικού χρησμού, ώστε να συνάδει με τη χριστιανική πολεμική, δεν είναι μοναδική. Ο Ευσέβιος, που πέθανε γύρω στο 340, επίσης μας παραδίδει έναν υποτιθέμενο (σ.σ. alleged στο πρωτότυπο) χρησμό που έδωσε η Πυθία στον Αύγουστο, στον οποίο ο θεός λέει ότι με τη διαταγή ενός «Εβραίου παιδιού» (σ.σ. παις Εβραίος στο πρωτότυπο) θα πρέπει να πάει πίσω στον Άδη. (ap. Cedr. 1, p. 320 BEKKER)» [26]
Ψεύδος λοιπόν ο υποτιθέμενος χρησμός.
Πάνος Κωσταντινίδης
Δ Ι Ι Π Ε Τ Ε Σ Περιοδικό