Η επανάσταση τον μητροπολίτη Τρίκκης Διονυσίου. Θάνατος τον Διονυσίου. Μαρτύριο του αρχιεπισκόπου Φαναριού και Νεοχωρίου Σεραφείμ. Απόπειρα των ιπποτών της Μάλτας εναντίον του Χλονμουτσίου
Στο μεταξύ, ο αρχιερέας Τρίκκης Διονύσιος, άνδρας φιλελεύθερος και τολμηρός, είτε μυημένος στη συνωμοσία από το δούκα Νεβέρ είτε υποκινημένος από τους Ναπολιτάνους και τους ιππότες του Ιεροσολυμικού τάγματος75, σήκωσε στην Ήπειρο τη σημαία της απελευθέρωσης του ελληνικού γένους, και επικεφαλής πολλών επαναστατών μπήκε στα Ιωάννινα· αλλά καταπολεμήθηκε από τους Τούρκους, που συνήλθαν αμέσως μετά την ενέργεια του, και πιθανόν προδομένος από τους συντρόφους του, νικήθηκε και θανατώθηκε. Ένας φιλότουρκος Έλληνας, εξιστορώντας τα τότε γεγονότα, διασύρει οικτρά και χλευάζει τη μνήμη του φιλελεύθερου εκείνου ιεράρχη, που ο πατριωτισμός του και η απόφαση του δεν μπορούσαν σ' εκείνες τις δύσκολες περιστάσεις της δουλείας να εκτιμηθούν όπως έπρεπε.
Η εξιστόρηση του φιλότουρκου εκείνου Έλληνα έχει ως εξής:
ΑΠΟΣΤΑΣΙΑ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΣ ΛΕΓΟΜΕΝΟΥ ΣΚΥΛΟΣΟΦΟΥ ΚΑΙ ΕΞΩΣΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ
Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά τα κακά, ο εχθρός του καλού, ο διάβολος, εφθόνησε βλέποντας ότι οι χριστιανοί της Ηπείρου ούτε είχαν σφαχτεί από τουρκικό μαχαίρι ούτε είχαν χάσει την πολιτική τους δύναμη, και ότι όλη η εξουσία ήταν δική τους, γιατί αυτοί είχαν τα σποίλίκια και τα τιμάρια16, αυτοί διέταξαν και μάζευαν τους φόρους, και η ίδια η πολεμική δύναμη ήταν όλη στα χέρια τους- οι Τούρκοι, όχι μόνο δεν μπορούσαν να ρίξουν με κανόνι του κάστρου αλλά ούτε και να κατοικήσουν σ' αυτό είχαν άδεια.
Το 1611 εμφανίστηκε ο Τρίκκης Διονύσιος, άνθρωπος που ασχολούνταν με την αστρολογία και τη λεκανομαντία, που τον είχαν διώξει από τον επισκοπικό θρόνο του για τέτοια άσεμνα και άτοπα έργα, και έμεινε η Τρίκκη υπό την επιμέλεια της Λάρισας για το φόβο των Τούρκων ως το 1709, οπότε ήρθε σ' αυτή αρχιερέας ο Κωνστάντιος, άνθρωπος ενάρετος και σοφός. Ο κακοΔιονύσιος, ανάξιος του αξιώματος του, έφυγε από εκεί ντροπιασμένος και φοβισμένος και πήγε στα μέρη της Ιταλίας- αφού έμεινε λίγον καιρό στις εκεί πόλεις, ήρθε για την κακή μας τύχη σ' αυτούς τους τόπους και έμεινε στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, που βρίσκεται μεταξύ των χωριών Κεράσοβο και Ραντοβίστι, όπου είχε μείνει και παλιότερα. Έμεινε εκεί αρκετόν καιρό και ύστερα κατέβηκε στα Ιωάννινα, όπου είχε μερικούς φίλους, και βλέποντας τους Τούρκους να είναι λίγοι και να κατοικούν έξω από το κάστρο, έβαλε στο μυαλό του δυστυχέστατο σχέδιο γι' αυτή την πόλη. Προσεγγίζοντας κάποιον φίλο του Ταγά, και άλλους γνώρι μους του, τους είπε ότι από την αστρολογία γνώριζε πως θα γινόταν ελευθερωτής όχι μόνο των Ιωαννίνων αλλά και των άλλων πόλεων, και ότι θα έμπαινε και στην Κωνσταντινούπο λη όπου ο ίδιος ο βασιλιάς θα σηκωνόταν μπροστά του. Πε ριόδευε στα περίχωρα των Ιωαννίνων, του παραπάνω μονα στηριού και σε άλλες περιοχές, κουβαλώντας στους ώμους του μια πλόσκα με κρασί και κερνώντας τους γεωργούς, τους βοσκούς προβάτων και τους γελαδάρηδες και άλλους χωρι κούς, και προσεταιριξόταν τέτοιους απαίδευτους και απόλεμους στρατιώτες.
Μετά από πολλές αταξίες που έκαναν μεθυσμένοι και περνώντας από τον έναν τόπο στον άλλο, μια μέρα συγκεντρώθηκαν όλοι και επιτέθηκαν ξαφνικά κατά της Τουρκογράνιτζας και της Ζαραβούσας, χωριών που ήταν δύο ώρες μακριά από το μοναστήρι που προαναφέραμε, και βρίσκοντας τους εκεί Τούρκους αμέριμνους τους έσφαξαν όλους και ερήμωσαν τα χωριά.
Έπειτα, στις 10 Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου, εκστράτευσαν με τον αρχηγό τους καλόγερο κατά των Ιωαννίνων, μπήκαν στην πόλη και έβαλαν αμέσως φωτιά στο σπίτι του τότε πασά Ασουμάν ο πασάς και η γυναίκα του πήδησαν από το παράθυρο, έφυγαν γυμνοί τη νύχτα και σώθηκαν. Το άθλιο εκείνο στράτευμα των γεωργών και των βοσκών με τον ψευτοαστρολόγο στρατηγό του φώναζαν το «κύριε ελέησον» και «χαράτζι χαρατζόπουλον και αναζουλόπουλον», υπονοώντας το νέο φόρο που είχαν βάλει οι Τούρκοι πριν από πολλές ημέρες. Μόλις άκουσαν οι Τούρκοι το «κύριε ελέησον» κατά λαβαν ότι ήρθαν εναντίον τους οι χριστιανοί, και αμέσως έτρεξαν όλοι έφιπποι και δυνατά αρματωμένοι, τους έτρεψαν εύκολα σε φυγή καθώς ήταν πεζοί και χωρίς πολεμικά άρματα, και έσφαξαν πολλούς όχι μόνο από τους εχθρούς αλλά και αθώους· γιατί, επειδή ξημέρωνε Κυριακή, έβρισκαν στους δρόμους όσους έρχονταν στην αγορά και τους έσφαζαν. Μάλιστα είχαν σκοπό να σφάξουν όλους τους χριστιανούς που κατοικούσαν στο κάστρο, αλλά μερικοί φρόνιμοι από αυτούς, που ήταν και οι περισσότεροι, τους εμπόδισαν. Οι Γιαννιώτες δε λυπήθηκαν καθόλου την περιουσία τους για ν' αποφύγουν αυτή τη βάρβαρη σφαγή.
Ο αρχηγός της αποστασίας Διονύσιος, μόλις άκουσε τους αλαλαγμούς των Τούρκων και είδε τους δικούς του να σκορπίζουν, έφυγε και κρύφτηκε στο σπήλαιο της εκκλησίας του Ιωάννη Προδρόμου, όπου τώρα είναι το τζαμί του Ασλάν πασά έγινε μεγάλη κινητοποίηση αναζητώντας τον, και κανένας άλλος δεν μπόρεσε να τον βρει παρά το μισόχριστο γένος των Ιουδαίων, οι οποίοι τον έφεραν δέσμιο και τον παρέδωσαν στους Τούρκους, και με διαταγή των αρχόντων Τούρκων, χωρίς καμιά εξέταση, τον έγδαραν ζωντανό, γέμισαν το δέρμα του με άχυρο και το περιέφεραν από πόλη σε πόλη, και τελικά και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη. Λέγεται ότι σηκώθηκε και ο ίδιος ο βασιλιάς να τον δεί, και έτσι αλήθεψε η προφητεία του ότι θα πήγαινε και στην Κωνσταντινούπολη και θα σηκωνόταν μπροστά του και ο ίδιος ο βασιλιάς.
Όσοι από τους στρατιώτες τον Διονυσίου πιάστηκαν, οι Εβραίοι παρακίνησαν τους Τούρκους να μην τους θανατώσουν αλλά να τους βασανίζουν ώσπου να πεθάνουν από τους βασανισμούς. Κι έτσι, επειδή οι βάρβαροι τους παρέδωσαν τους ανθρώπους, το πονηρό γένος (των Ιουδαίων) άλλους τους σούβλισε και τους έψησε ζωντανούς, άλλους τους θανάτωσε στη φωτιά, άλλους τους κρέμασε από τσιγκέλια και άλλους τους βασάνισε πολύ σκληρά με μαρτύρια που αποφεύγω να τα διηγηθώ εξαιτίας της βαρβαρότητας τους, αλλά ο καθένας μπορεί να κρίνει από το γεγονός και μόνο ότι οι Εβραίοι είχαν σ' αυτό κάθε εξουσία από τους Τούρκους, φέρνοντας στο νου του σε πόση ωμότητα ήταν ικανοί να φτάσουν, και για να ικανοποιήσουν την τουρκική εξουσία, αλλά και το μίσος τους προς εμάς.
Οι Τούρκοι κατεδάφισαν από τα θεμέλια και το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, αφήνοντας μόνο ανέπαφο τον ιερό ναό· οι μοναχοί διασκορπίστηκαν και οι Τούρκοι άρπαξαν τα πλούσια χτήματα και τα υπάρχοντα τους, για τα οποία αναφέρω, παραλείποντας τα άλλα, ότι είχε σε διάφορα χωριά 18 μετόχια, το καθένα με την εκκλησία του.
Τέλος, επειδή οι Τούρκοι έγραψαν αναφορά στο σουλτάνο, κηρύσσοντας τους χριστιανούς απειθάρχητους και αποστάτες, ήρθε από την Κωνσταντινούπολη χάτι σερίφ να τους διώξουν από το κάστρο, αφαιρώντας τους την τιμή και τη δύναμη που είχαν από τις συνθήκες. Έτσι διωγμένοι, έχτισαν έξω από το κάστρο μικρά σπίτια και ζούσαν ταπεινοί και καταφρονεμένοι11.
Τότε ενοχοποιήθηκε και ο αείμνηστος αρχιεπίσκοπος Φαναριού και Νεοχωρίου Σεραφείμ και θανατώθηκε μαρτυρικά. Η Εκκλησία, τιμώντας τις αρετές και τον πατριωτισμό του, τον περιέλαβε στους αγίους της, και η ακολουθία αυτού του νεομάρτυρα, που τη συνέγραψε ο Αναστάσιος Γόρδιος, εκδόθηκε στη Μοσχόπολη το 1740. Από την ακολουθία αυτή συντάχτη κε ο βίος του και συμπεριλήφτηκε στο Νέο Μαρτυρολόγιο78.
Το 1620, οι ιππότες της Μάλτας, συνεννοημένοι ως φαίνεται με τους Πελοποννήσιους, επιτέθηκαν στο φρούριο της Γλαρέντσας (Καστέλ Τορνέζε). Ο ταξίαρχος Σεμπιέρ, που διορίστηκε από το διοικητή των γαλέρων αρχηγός των στρατευμάτων, βγήκε στην ξηρά και με τρεις πυλοκλάστες (pètards) άνοιξε ρήγμα στο φρούριο, αλλά ενώ οι ιππότες ετοιμάζονταν να κάνουν έφοδο, ειδοποιήθηκαν από τους Έλληνες ότι 4.000 Τούρκοι έρχονταν εναντίον τους, και τότε σήμαναν υποχώρηση και απομακρύνθηκαν από την παραλία79.